ศักยภาพของศูนย์ข้าวชุมชนในการพัฒนาสู่การพึ่งตนเอง ด้านเมล็ดพันธุ์: กรณีศึกษา จังหวัดพะเยา

บทคัดย่อ

การขาดแคลนเมล็ดพันธุ์ดีใช้อย่างต่อเนื่องของเกษตรกรผู้ปลูกข้าว เป็นสาเหตุสำคัญประการหนึ่งที่ทำให้ผลผลิตเฉลี่ยของข้าวในประเทศไทยยังอยู่ในเกณฑ์ต่ำ ภาครัฐโดยกระทรวงเกษตรและสหกรณ์จึงได้แก้ปัญหาโดยการผลักดันให้เกิดโครงการผลิตเมล็ดข้าวพันธุ์ดีที่เป็นของชุมชน โดยชุมชน และเพื่อชุมชนขึ้นทั่วประเทศ ที่เรียกว่า “ศูนย์ข้าวชุมชน” เอกสารฉบับนี้มีวัตถุประสงค์เพื่อนำเสนอ การจัดตั้ง กระบวนการทำงาน และศักยภาพของศูนย์ข้าวชุมชนในการพัฒนาสู่การพึ่งตนเองด้านเมล็ดพันธุ์ โดยใช้ จ.พะเยา เป็นกรณีศึกษา วิธีการประกอบด้วย การรวบรวมข้อมูลทุติยภูมิ การสำรวจ การสัมภาษณ์เชิงลึกศูนย์ข้าวชุมชน จำนวน 33 แห่ง รวมทั้งจัดประชุมเชิงปฏิบัติการกับผู้นำศูนย์ข้าวชุมชนดังกล่าว 1 ครั้ง ระยะเวลาดำเนินการวิจัยอยู่ในช่วง ธันวาคม 2548 – สิงหาคม 2549

ศูนย์ข้าวชุมชนส่วนใหญ่ก่อตั้งขึ้นระหว่างปี 2544-45 และมีจำนวนหนึ่งที่ได้ปิดตัวเองไปหลังการสนับสนุนจากภาครัฐสิ้นสุดลง พบที่ยังเหลือในปัจจุบัน 33 ศูนย์ กระจายอยู่ทั้ง 9 อำเภอของ จ.พะเยา มีบทบาทสำคัญในการเป็นแหล่งผลิตเมล็ดพันธุ์ข้าว เพื่อให้บริการจำหน่ายหรือแลกเปลี่ยนแก่สมาชิก เกษตรกรในชุมชน และพื้นที่ใกล้เคียง ด้วยการผลิตเมล็ดพันธุ์ขยายและเมล็ดพันธุ์จำหน่าย ร้อยละ 86.21 และ 13.79 ตามลำดับ เป็นข้าว 3 พันธุ์ ได้แก่ ขาวดอกมะลิ 105  กข6 และ กข15 ร้อยละ 51.35  27.03 และ 21.62 ตามลำดับ อย่างไรก็ตาม ศูนย์ข้าวชุมชนยังไม่สามารถพึ่งตนเองด้านเมล็ดพันธุ์คุณภาพได้ แม้จะประเมินแล้วว่ามีศักยภาพดังกล่าว การขาดการสนับสนุนจากภาครัฐด้านการรับรองเมล็ดพันธุ์และการจัดการตลาด ทำให้ศูนย์ข้าวชุมชนอ่อนแอลง ศูนย์ข้าวชุมชนที่เข้มแข็งจำนวนหนึ่งที่พบ จึงได้นำมาใช้เป็นบรรทัดฐานในการยกระดับศูนย์ข้าวชุมชนที่เหลือต่อไป